Konşimentonun Tanımı ve İşlevi

ULUSLARARASI DENİZ TAŞIMACILIĞINDA SÖZLEŞME TÜRLERİ

A. Konşimento Sözleşmeleri

1. Konşimentonun Tanımı ve İşlevi

Türk Ticaret Kanunu'nun 1228/1. maddesinde konşimento şu şekilde tanımlanmıştır "... bir taşıma sözleşmesinin yapıldığını ispatlayan, eşyanın taşıyan tarafından teslim alındığını veya gemiye yüklendiğini gösteren ve taşıyanın ancak onun ibrazı karşılığında teslimle yükümlü olduğu senettir."

Buna göre konşimento, bir taşıma sözleşmesinin mevcut olduğunu ispatlar. Konşimentoda belirtilen cins, miktar ve durumda eşyanın taşıyan tarafından taşımak üzere teslim alındığını gösterir. Ayrıca, taşıyan, söz konusu malları taşımak ve varış limanında konşimento ibrazı ile teslim almakla yükümlüdür. Konşimento, taşımanın güvenliğini sağlamak için kritik bir belgedir ve taşıyan (veya yetkili temsilcisi) tarafından düzenlenir.

Konşimento, taşıyıcı tarafından düzenlenen ve taşınan malların teslim alındığını, taşıma sözleşmesinin şartlarını ve malların mülkiyetini belirten bir belgedir . Bu belge, malların gümrük işlemlerinde, teslimatında ve finansmanında kullanılır. Konşimentolar, taşıma sözleşmesinin şartlarını belirler ve malların mülkiyetinin devrini kolaylaştırır. Taşıyıcı ile gönderici arasındaki sözleşmenin kanıtı niteliğindedir ve taşınan malların teslimat koşullarını belirler . Konşimentolar, malların mülkiyetini transfer etme, güvence sağlama ve taşıma işlemlerini düzenleme amacıyla kullanılır.

Malın yükleniş yerinden, bırakıldığı yere kadar taşınmasında sözleşme görevindeki senet, yüklemenin bitmesinden sonra, taşıyıcı tarafından göndericiye gönderilir . Taşıyıcı tarafından, gönderen, alıcı ve taşıyıcı için üç nüsha düzenlenir. Üç nüsha düzenlendiğinde her nüshaya “konşimento nüshası¨ denir. Türk Ticaret Kanunu'na göre, konşimentolar taşıyıcı, yükleten veya taşıyanın yetkilendirdiği bir temsilci tarafından düzenlenebilir (TTK m. 1228/2). Konşimentolar, genellikle birden fazla nüsha halinde düzenlenebilir. Her nüsha, aynı metni içermeli ve her birinde hangi nüsha sayısının verildiği belirtilmelidir. Eğer yükleten konşimentonun düzenlenmesini talep ederse, taşıyan yükletenin isteği üzerine, uygun sayıda nüsha düzenlemek zorundadır (TTK m. 1228/5).

Konşimentonun devrini düzenleyen hukuk, temel olarak lex cartae ilkesine dayanır. Bu ilke, konşimentonun geçerli olduğu hukuk düzenini belirler. Eğer konşimentoda hangi hukukun geçerli olduğu belirtilmemişse, en yakın bağlantısı olan yerin hukuk düzeni uygulanır . Konşimento devredildiğinde, devrin yapıldığı yerin hukuku geçerli olabilir, özellikle de devir, orijinal sözleşme düzeninin geçerli olduğu yerden farklı bir yargı alanında gerçekleşiyorsa. Örneğin, İngiltere hukukuna tabi bir konşimentonun, farklı bir hukuki rejime sahip bir ülkede devredilmesi durumunda, yeni yargı yerindeki yerel hukuk uygulanabilir .

Türk hukukunda, konşimentonun devri, Türk Ticaret Kanunu (TTK) uyarınca hem ciro (onay) hem de fiziki teslimat gerektirir . Konşimentoyu elinde bulunduran kişi, önce ciro yaparak belgeyi devreder ve ardından fiziki teslimatla alıcıya malların haklarını aktarır. Bu süreç, alıcının taşımacılık sözleşmesinden doğan tüm hakları devralmasını ve mallar üzerinde sahiplik hakkına sahip olmasını sağlar . Ciro ve teslimat, taraflar arasında güvenliği artırır ve herhangi bir anlaşmazlık durumunda, alıcının malların meşru sahibi olduğunu kanıtlar. Fransız hukukunda ise konşimentonun devri yalnızca ciro ile yapılabilir, fiziki teslimat gerekmemektedir. Bu yaklaşım, işlemi daha hızlı ve kolay hale getirirken, alıcının haklarının net bir şekilde belirlenmemiş olma riski doğurur. Türk hukuku, ciro ve teslimatın her ikisini gerektirerek, devrin güvenliğini sağlar, ancak Fransız hukuku daha esnek bir işlem süreci sunar, bu da verimliliği artırır ancak belirsizliklere yol açabilir.

Bu durum, konşimentonun devrinin, mallara ilişkin hakların uygulanabilirliğini ve geçerliliğini etkilediği için kritik öneme sahiptir. Konşimentoyu devralan taraf, artık malların meşru sahibi olarak kabul edilecek ve bu durum, taşıma sırasında ortaya çıkabilecek mal hasarı, teslimat gecikmeleri gibi sorunlarla ilgili yargı yetkisini belirleyebilir. Dolayısıyla, konşimentonun geçerli hukuku ve yargı yetkisi, yalnızca tarafların orijinal haklarını değil, belge devredildiğinde yeni tarafların da haklarını güvence altına alır.

Lex cartae kavramı, belirli hukuki olayların veya işlemlerin hangi hukuk düzenine tabi olacağını belirleyen hukuki bir çerçevedir. Denizcilik hukuku ve taşımacılık sözleşmeleri bağlamında, lex cartae konşimento veya çarter sözleşmesi gibi anlaşmalardan doğan haklar, yükümlülükler ve sorumlulukların hangi hukukun geçerli olduğunu gösterir . Lex cartae'nin belirlenmesi, uluslararası taşımacılıkta taraflar arasında çıkan ihtilafların çözülmesinde, sözleşmelerin uygulanmasında ve anlaşmanın şartlarının yorumlanmasında dikkate alınır.

Örneğin, bir sefer çarteri veya zaman çarteri sözleşmesinde, taraflar sözleşme içerisinde geçerli olacak hukuku belirleyebilirler. Ancak böyle bir belirleme yoksa, lex cartae sözleşmenin en yakın bağlantısı olan ülkenin hukukuna işaret eder. Bu genellikle geminin bayrağını taşıyan ülkenin hukuku veya yükün gönderildiği yerin hukuku olabilir, ancak tarafların sözleşmede belirlediği başka bir ülkenin hukuku da geçerli olabilir . Lex cartae'nin seçimi, taşıyıcının hakları, yük hasarı durumunda sorumluluk ve zarar talepleri gibi konuları etkiler.

Konşimento sözleşmeleri bağlamında, lex cartae, yük hasarı, teslimat veya mülkiyet sorunları ortaya çıktığında geçerli olur. Örneğin, konşimentonun İngiltere hukukuna tabi olduğu durumlarda, malların düzgün teslim edilip edilmediği veya taşıyıcının hasar için sorumlu olup olmadığı İngiliz hukuku ilkelerine göre belirlenir. Benzer şekilde, çarter sözleşmelerinde, lex cartae gemi sahibinin ülkesinin hukukunun mu yoksa taraflarca belirlenen başka bir yargı alanının mı geçerli olduğunu belirler. Bu nedenle, lex cartae kavramı, taşımacılık sözleşmelerindeki belirli olayların veya eylemlerin hangi hukuki rejime tabi olduğunu netleştirerek, tarafların ihtilafları çözmede güvenebileceği açık ve öngörülebilir bir çerçeve sunar .

Lex resitae kavramı ise, bir hukuk düzeninin, belirli bir taşıma işlemi ya da taşımacılıkla ilgili diğer işlemler için geçerli olan hukuk sistemini belirlemesini ifade eder. Türk hukuku açısından, lex resitae, konşimentonun devri ve taşıma sözleşmesiyle ilgili hakların ve yükümlülüklerin hangi hukuk düzenine tabi olduğunu gösterir. Bu, taraflar arasında olası bir anlaşmazlık durumunda, hangi yargı alanının geçerli olacağını belirleyerek hukuki belirsizlikleri ortadan kaldırır . Örneğin, Türk hukukunda, konşimentonun devri Türk Ticaret Kanunu’na göre yapılacakken, Fransız hukukunda ciro yoluyla devrin gerçekleştirilmesi mümkündür, ancak her iki durumda da lex resitae, devrin geçerliliğini ve hangi hukukun geçerli olacağını net bir şekilde tanımlar.

2. Konşimento Üzerinde Olması Gerekenler

Konşimentoda yer alması gereken bilgiler, taşımacılık sürecinin doğru işlemesi ve taraflar arasındaki hakların korunması için büyük önem taşır. Konşimentoda yer alması gereken unsurlar doğrudan TTK m. 1229’da düzenlenmiştir. Öncelikle, taşınan eşyanın cinsi, işareti, miktarı ve dışarıdan belli olan fiziksel durumu açıkça belirtilmelidir. Taşıyanın adı, soyadı veya ticaret unvanı ile geminin adı ve tabiiyeti de konşimentoya yazılmalıdır . Yükletenin ve, biliniyorsa, gönderilenin adı ve soyadı veya ticaret unvanı da yer alması gereken bilgiler arasındadır .

Ayrıca, yükleme limanı, eşyanın teslim alındığı tarih, boşaltma limanı ve konşimentonun düzenlendiği yer ile tarih belirtilmelidir . Taşıyanın veya onun temsilcisinin imzası da zorunludur. Navlunun kim tarafından ödeneceği ve tutarı, teslim tarihleri gibi detaylar, gerekiyorsa konşimentoya eklenebilir. Konşimentonun kaç nüsha düzenlendiği ve eşyanın değeri de belgede yer almalıdır .

Uluslararası taşımacılık hukukunda, özellikle konşimento bağlamında, "taşıyanın işletme merkezinin bulunduğu yer" kavramı, geçerli hukukun belirlenmesinde büyük önem taşır. Taşıyanın işletme merkezi, uyuşmazlıklar, sorumluluklar ve sözleşme uygulamaları gibi konularda en sıkı şekilde bağlantılı olan yargı alanı olarak kabul edilir . Bu bağlantı, taşıyanın işini yürüttüğü operasyonel, idari ve hukuki çerçeveyi en iyi şekilde yansıtan yargı alanı olarak, taşıyanın kendi ülkesini görmekteki temel nedendir . Bu durum, yargı yetkisi ihtilafları veya konşimento sözleşmesindeki anlaşmazlık durumlarında geçerli olan hukuku belirlemeyi sağlar. Taşıyanın işletme merkezinin bulunduğu yer, yalnızca yasal işlemlerin hangi ülkede gerçekleşeceğini belirlemekle kalmaz, aynı zamanda taşıma sözleşmesinin uygulanacak hukuk sistemini de ortaya koyar. Bu nedenle, taşıyan belirli bir ülkede (örneğin, ABD veya Birleşik Krallık ) yerleşikse, sözleşme koşullarını yorumlamak ve uygulamak için o ülkenin hukukunun öncelik taşıması yaygındır. Bu durum, taşıyıcı ve gönderici için netlik ve istikrar sağlar, uluslararası taşımacılık sözleşmelerinin karmaşıklığını azaltır ve ticari operasyonlar için öngörülebilir bir hukuki ortam yaratma amacı taşır.

3. Konşimento Sınıflandırmanın Detayları

Consignee (alıcı), Türk Ticaret Kanunu’na (TTK) göre, taşıma sürecinde malların teslim edileceği kişi veya kuruluş olarak, taşıma ilişkilerinin temel aktörlerinden biridir . TTK m. 1228 ve devamı maddelerine göre, consignee, konşimentoda belirtilen kişidir ve taşıyıcıdan malları teslim almak için konşimentoyu ibraz etme zorunluluğuna sahiptir. Bu, alıcının taşıma sözleşmesindeki haklarını kullanabilmesi için hukuki bir gerekliliktir. Alıcı, malları teslim aldıktan sonra taşınan malların mülkiyetini kabul etmiş olur ve bu mülkiyetin devri, taşıma sözleşmesi veya ticari sözleşmeye dayalı olarak gerçekleşir. Ayrıca, eğer mallar ticari bir işlem için taşınıyorsa, consignee'nin mallar üzerindeki mülkiyet hakkı, sözleşmede belirtilen şartlar çerçevesinde devralınır.

Consignee’nin sorumlulukları, sadece malların teslim alınmasından ibaret değildir; aynı zamanda, malların teslimi karşılığında ödeme yapma yükümlülüğü de taşıma ve ticaret sözleşmesinde belirlenen ödeme şartlarına bağlı olarak ortaya çıkar. TTK, consignee'nin yükümlülüklerini belirleyerek, taşıma sürecinin hukuki çerçevesini çizmekte ve taraflar arasındaki ilişkinin düzgün bir şekilde işlemesini sağlamaktadır . Bu bağlamda, consignee’nin rolü, hem taşımacılık hem de ticaret hukukunun temel ilkelerine dayanır.

Konşimento, uluslararası deniz taşımacılığı ve lojistikte, hem malın alındığını gösteren bir makbuz hem de taşıyıcı ile yükleyici arasında bir sözleşme işlevi gören bir belgedir . Konşimentonun hukuku niteliği hangi ülkenin hukukuna göre yorumlandığına göre değişebilir. Konşimentolar, farklı hukuki ve ticari ihtiyaçlara hizmet eden çeşitli türlerde düzenlenebilir. Bunlardan biri nama düzenlenen konşimento olup, bu türde consignee (alıcı) kısmı belirli olarak yazılmıştır ve "emre" veya "hamiline" kaydı bulunmaz . Bu tür konşimentolarda, mallar yalnızca üzerinde belirtilen alıcıya teslim edilir ve konşimento, bedel karşılığı bile olsa üçüncü şahıslara devredilemez. Bu konşimentonun özelliklerinden biri, malların teslimi ve sahipliği, doğrudan belirtilen alıcıya bağlıdır ve herhangi bir devri, genellikle alıcının rızası ile yapılır.

Diğer taraftan, emre düzenlenen konşimento, ciro edilebilir ve devredilebilir bir konşimento türüdür. Bu tür konşimentolarda, consignee kısmına "emre" yani "to order" ifadesi eklenir ve bu sayede konşimento, ciro edilerek üçüncü şahıslara devredilebilir. Yükleyen (shipper) tarafından "emre" ifadesi ile düzenlenen bu tür konşimentolarda, ciro işlemi yükleyici tarafından yapılmalıdır. Eğer yükleyici ciro işlemini gerçekleştirmezse, bu durum limanlarda teslimat sırasında gecikmelere yol açabilir ve ek maliyetlere sebep olabilir. Emre düzenlenen konşimentolar, malların taşıma sırasında üçüncü şahıslara devredilmesini kolaylaştıran bir ticaret aracıdır .

Son olarak, hamiline konşimento, taşıyan ile yükleyici arasında güven esasına dayalı olarak düzenlenen ve genellikle belirli bir consignee (alıcı) ismi içermeyen bir konşimento türüdür . Bu tür konşimentolar, karşılıklı güvenin ön planda olduğu durumlarda tercih edilir ve genellikle aynı holdingin farklı şirketleri arasında kullanılır. Güven esasına dayalı olarak, bu tür konşimentolarda mal, konşimentoyu elinde bulunduran kişiye teslim edilir. Ancak bu konşimento türü, ticaretin güvenliğini sağlar, ve bazı ticari işlemlerde konşimentonun düzenlenmesi yine gerekli olabilir. Hamiline konşimentoları, taşımacılık sektöründe belirli ticari ilişkilerin güvenli bir şekilde işlemeye devam etmesine olanak sağlar ve özellikle yüksek güven gerektiren durumlarda kullanılır . Farklı konşimento türlerinin her biri, uluslararası taşımacılığın karmaşıklığını ve belirli taşımacılık ve ticaret ihtiyaçlarına uygun doğru türün seçilmesinin önemini ortaya koymaktadır.

KAYNAKÇA

- Türk Ticaret Kanunu

- KENDER, R., ÇETİNGİL, E., YAZICIOĞLU, E., Deniz Ticareti Hukuku, İstanbul, 2022

- TELLİ AKİPEK, S., AKİPEK, İ., AKDOĞAN, E., International Law: A Summary, Ankara, 2018

- ÇELİKTAŞ, İlyas, Hava Taşıma Hukuku Sempozyumu, İstanbul, 2012